اوج عشق و ارادت دلدادگان حسینی از علم بندی تا بیل زنی و نخل گردانی

به گزارش خاورستان مردم استان خراسان جنوبی  آیین ها و آداب متنوع و مختلفی را در ماه های محرم و صفر برگزار می كنند كه گویای ارادت خاص و ویژه مردم این استان به سید و سالار شهیدان اباعبدالله الحسین (ع) است.

آداب و رسوم مردم خراسان جنوبی همه ساله در ماه محرم با شور و شعور و جذابیت‌های مثال زدنی برگزار می شود و حضور پیران و جوانان و کودکان به این مراسم‌ها جلوه‌ ای خاص می بخشد.با گذشت بیش از ۱۴ قرن از واقعه کربلا.، هر سال تازه‌‌تر و هر روز نوتر جلوه می‌‌کند و مردم خراسان جنوبی در عزای سالار شهیدان با اهتزاز بیرق‌های عزا و مراسم «علم بندان» اخلاص و ارادتشان را به خاندان عصمت و طهارت ابراز می‌دارند.

مراسم علم بندان

«علم» از مهم‌ترین و اصیل‌ ترین علائم عزاداری است و مردم برای آن احترام زیادی قائل هستند، به طوری که وقتی علم‌ها را می‌بندند انگار که دوباره با آن جان می‌گیرند و هرگز به علم پشت نمی‌کنند. هر علم‌ گردان برای خود یک جارچی و یا همراه کنار خود دارد که وظیفه جارچی همراهی با علم‌ گردان و جمع‌ آوری نذوراتی است که مردم به علم ‌گردانان اهدا می‌‌کنند و چه بسا بسیاری از مردم به خاطر حضور علم‌ها در جلوی منزلشان گوسفند قربانی می‌کنند و در پایان مراسم نذورات جمع ‌آوری شده بین علم‌ گردان و جارچی تقسیم می‌‌شود.

یکی از مراسم‌های سنتی عزاداری در شهرستان بیرجند و روستای درخش در ماه محرم مراسم علم بندان است که مردم به ویژه سادات با مراسم علم‌ بندان عزاداری سالار شهیدان را آغاز می‌کنند.

علم بندان در بیرجند

مراسم علم‌ بندان یا «علم ‌بند» در بیرجند و روستاهای این شهرستان در روزهای مختلف دهه نخست محرم از جمله روز اول، دوم، سوم، چهارم و هفتم انجام می‌شود. در حال حاضر مراسم علم‌ بندان در شهر بیرجند در شب نخست ماه محرم در هیئت محبان الزهرا (س) با حضور تعدادی از سادات که به سادات علم ‌دار معروف هستند برگزار می‌شود.

در این مراسم ابتدا مجلس روضه‌ خوانی در داخل حسینیه هیئت برگزار می‌‌شود و بعد از آن تعدادی از سادات به همراه علم‌ها در حالی که چاووشی می‌خوانند به داخل حسینیه می‌‌روند و علم را می‌‌بندند و دیگران نوحه ‌خوانی می‌کنند.

پس از بستن علم یکی از سادات آن را برداشته و دور حسینیه می‌چرخاند و سپس در اطراف علم سینه می‌زنند که به آن حسن – حسینی گفته می‌‌شود و در پایان علم‌ها را در جای ویژه نصب می‌‌کنند. در شهرستان بیرجند مراسم علم‌ گردانی در شهرها اغلب در نیمه نخست و در روستاها در نیمه دوم دهه اول محرم برگزار می‌شود.

علم بندان در درخش

در روستای درخش ، علم‌ بندان مراسمی است که در روز چهارم محرم‌ الحرام انجام می‌‌شود، به گونه‌ای که علم بندها در مسجد جامع درخش گرد هم می‌آیند و علم‌ها را گرفته و تا عصر عاشورا همراه عزاداران در مراسم حمل می‌کنند.

هر کدام از علم‌ها به نام یکی از ائمه اطهار (ع) نامگذاری و برپا می‌‌شود و به این ترتیب ۱۲ علم به نام ۱۲ امام و دو علم به نام حضرت فاطمه زهرا (س) و قمر بنی ‌هاشم حضرت ابالفضل العباس (ع) در مراسم خاص با پارچه‌‌هایی به رنگ‌های مختلف پوشانده می‌شود.

این مراسم نسل به نسل از پدر به پسر بزرگتر خانواده انتقال می‌‌یابد و هر کدام از علم‌ها علاوه بر اینکه دارای صاحبی موروثی است دارای علم ‌گردانی موروثی نیز هست.
نگهداری طوق بالای علم در تمام سال بر عهده علم ‌گردان است، علم‌ گردان در زمان مراسم، حراست و مواظبت از علم را برعهده دارد و به اعتقاد اهالی روستای درخش اگر علم دچار خسارت شود و یا بر زمین بیفتد، صاحب علم باید قربانی کند در غیر این صورت برای خانواده صاحب علم اتفاق ناگواری در سال رخ می‌دهد.

از روز چهارم محرم تا پایان مراسم عزاداری در عصر عاشورا، علم گردانان علم‌ها را دور روستا می‌چرخانند و برای صحت و سلامتی اهالی منزل و شادی مردگان آنان ذکر فاتحه سر می‌دهند.
مراسم علم بندان یا عقد علم از روز اول محرم تا روز تاسوعا در شهرهای مختلف استان برگزار می‌شود و علت آن را ورود اهل بیت (ع) به کربلا ذکر کرده‌اند.

در شهرستان‌های مختلف خراسان جنوبی هر علم را نمادی از شخصیت‌های امام حسین (ع) می‌دانند. هر علم یک بانی یا علمچی دارد و از گذشته حمل علم از پدربزرگ به پسر بزرگ تر خانواده به ارث رسیده است. مردم علم را با پارچه‌های نذری تزئین می‌کنند و از دیگر قسمت‌های علم می‌توان به پنجه، قپه و سرتوغ اشاره کرد؛ پنجه نوعی طوق پنجه شکل است و معمولا روی علم حضرت عباس (ع) نصب می‌شود و یادآور دست بریده آن حضرت است. قپه مانند یک توپ فلزی است و بالای یک نوک باریک تعبیه شده، بعضی علم‌ها دو قپه کوچک و بزرگ دارند که قپه بزرگ زیر و قپه کوچک روی آن قرار دارد. سرطوق نیز نیزه شکل و طرح‌های گوناگونی دارد.

در مراسمات بزرگتر، مردم در مسجد شهر جمع شده و پارچه‌های نذری که از روز قبل شسته شده‌اند را به علم وصل می‌کنند. علم بندان در خراسان جنوبی با چاووشی، ذکر صلوات، روضه و نوحه خوانی و دود کردن سپند همراه است. علم‌ها را بعدازظهر روز عاشورا پس از شهادت امام حسین (ع) قتل می‌کنند یعنی مانند کشته‌های کربلا، علم‌ها را برهنه کرده و مقدس می‌دانند.

بیل زنی خوسف با قدمت ۲۰۰ ساله

آیین سنتی بیل زنی از آیین های مذهبی كم نظیر روز عاشورا در شهرستان خوسف است كه نماد عشق بی پایان شیعیان برای حضور در صحرای كربلا و تدفین پیكرهای بی جسم شهدا در زیر آفتاب سوزان دشت های عراق است.

این آیین نوعی شبیه سازی از عزاداری و تلاش طایفه بنی اسد در صحرای كربلا است كه پس از سه شبانه روز در ۱۳ محرم سال ۶۱ هجری در میان حزن و اندوه، پیكر مطهر شهدا را با بیل یا ابزار دیگری كه در دست داشتند به خاك سپردند.

برای بیل زنی در هر یك از دو هیات شهر خوسف، دو دسته ۱۵ نفری كه در مجموع چهار دسته هستند، تشكیل می‌شود. افراد بیل در دست، دایره وار در كنار هم بیل‌هایشان را به طرف آسمان می‌برند و افراد در حال حركت به هوا پریده همه یك صدا و با آهنگی مخصوص می گویند «حیدر علی» و همزمان بیل‌ها نامنظم و با شتاب به یكدیگر می‌خورند.

به هم خوردن بیل‌ها در روز عاشورا نماد رویارویی لشكریان كفر و لشكریان امام حسین (ع) است كه جنگ لشكریان یزید علیه لشكر كوچك امام و مظلومیت ایشان را نشان می‌دهد.
آیین بیل زنی به شماره ۵۰۸ در فهرست میراث معنوی كشور به ثبت رسیده است.

نخل بندان و نخل گردانی در شهرستانهای فردوس و طبس

در حوزه كویر هر كدام از شهرستان‌ های نهبندان، بشرویه، سرایان، فردوس و طبس آیین نخل گردانی را با زیبایی و شكوه خاصی اجرا می كنند. نخل به اصطلاح یك حجله از چوب است كه با تمثال های رنگارنگ مثل آیینه، پارچه ‌های قیمتی، گل و سبزه تزیین می‌شود و روز عاشورا در مراسم روضه ‌خوانی و تعزیه به عنوان تابوت نمادین امام حسین (ع) حركت داده می‌شود.
در طبس گلشن مراسم نخل برداری یا نخل گردانی یكی از آیین های عزاداری است و شاید مهم ترین دلیل برای رواج اش این باشد كه در روایات ذكر شده پیكر امام حسین (ع) را روی شاخه های درخت خرما گذاشته و به محل دفنش برده اند.

در طبس نخل توسط سادات و بزرگان بسته و در روزهای تاسوعا و عاشورا همراه هیئت‌های عزاداری حركت داده می شود، این آیین با هدف تشییع پیكر مقدس سیدالشهدا در روز عاشورا برپا می‌شود و در این شهر در روز عاشورا ۲ نخل برای امام حسین (ع) و یك نخل بلند برای حضرت ابوالفضل (ع) گردانده و در محل عزاداری چند بار نخل ها را دور می دهند و بعد به زمین می گذارند تا عزاداران آن را زیارت كنند.

در شهرستان فردوس هم پنج هیئت مذهبی نخل ‌های آذین‌بندی شده را بعد از نماز ظهر عاشورا به محل امامزادگان سلطان محمد و سلطان ابراهیم از نوادگان امام موسی‌بن جعفر(ع) برده و آنجا این آیین را برگزار می‌كنند.

از صبح روز تاسوعا، نهم محرم‌الحرام كار پوشش و تزئین نخل ها در فردوس آغاز می‌شود و بسیاری از جوانان در كنار بزرگان برای آماده كردن نخل همراه و هم قدم می‌شوند. وظیفه هدایت و حركت نخل هم نسل در نسل از پدران به فرزندان بزرگتر منتقل می‌شود، نخل گردان ها آن را بر روی دوش گذاشته و با حركت به انتها و ابتدای صحن امامزادگان آیین باشكوه و پرحرارت را به وجود می‌آورند.

مشعل گردانی میراث معنوی روستاهای خور و بركوه

مشعل از چند تسمه آهنی كه به شكل استوانه‌ای درست شده است و داخل آن را با قطعه چوب آغشته به روغن پنبه‌ دانه و یا نفت پر می‌كنند و آتش می‌زنند و در كنار روشنایی آن به عزاداری می‌پردازند. این مراسم در حال حاضر فقط در روستاهای خور و بركوه خراسان جنوبی اجرا می‌شود.

در روستای بركوه عصر تاسوعا و در روستای خور شب عاشورا مراسم مشعل انجام می‌شود كه پس از مراسم آتش را خاموش نمی‌كنند و می‌گذارند تا خودش خاموش شود.
این آیین را به یاد مشعل هایی كه در شب عاشورا در اطراف خیمه اباعبدالله (ع) روشن بود، برپا می‌‌كنند و مردم برای مشعل احترام زیادی قائل هستند به طوری كه برخی زمین های زراعی خود را وقف روشنایی مشعل ها كرده‌اند.

آیین مشعل گردانی به شماره ۶۲۹ در فهرست میراث معنوی كشور به ثبت رسید.

آیین شمع گردانی در روستای بهدان

یكی از آیین های سنتی مربوط به ماه محرم در خراسان جنوبی آیین شمع گردانی در روستای بهدان است كه كه هر سال در عصر و شام تاسوعا شمع هایی كه توسط اهالی روستا ساخته می شود با استفاده از گل بر روی ۱۴ عدد سینی قرار می گیرد و سپس به مسجد روستا برده و توسط اهالی روستا روشن می شوند و تا وقتی شمع ها روشن است با سینی های حامل شمع به صورت گروهی حركت می كنند و به صورت دسته جمعی در عزای سرور و سالار شهیدان نوحه سر می دهند.

خیرات سیدالشهدا؛ نمایش وحدت شیعه و سنی

همزمان با روز عاشورای حسینی، مراسم خیرات سیدالشهدا به همت برادران اهل تسنن در شهرستان درمیان برگزار می‌شود. اهل تسنن در سنتی دیرینه همه ساله در روز عاشورا با پختن غلور و آش نذری با عنوان خیرات سیدالشهدا ارادات خود را به امام حسین (ع) به نمایش می‌گذارند تا ضمن عزاداری برای امام حسین باری دیگر وحدت شیعه و سنی را به نمایش گذارند.

در شهر اسدیه مركز این شهرستان و اغلب روستا‌ها عزاداران اهل سنت به اطعام مردم می‌ پردازند و در این مراسم اهل سنت علاوه بر قرائت قرآن، سخنرانان آنان نیز درباره مقام و منزلت حضرت امام حسین (ع) سخنرانی می‌كنند.

هیئت كفن‌پوشان و زیرنخلی های بشرویه

یكی از مراسم منحصر به فرد عزاداری در بشرویه توسط هیئت كفن ‌پوشان كه حدود ۱۰۰ نفر هستند اجرا می شود، در این مراسم اعضای هیئت پیراهن یا روانداز سفیدی می‌پوشند و شمشیرهای چوبی به صورت نمادین در دست می‌گیرند و روضه خوانی می‌كنند. همچنین هیئت زیرنخلی های بشرویه افرادی هستند كه زیرنخل در مراسم نخل بندان اقدام به عزاداری می‌كنند.

تعزیه خوانی آیین ماندگار در قاینات
هنر تعزیه خوانی یا شبیه خوانی بخش جدا نشدنی مراسم عزاداری مردم برخی نقاط استان خراسان جنوبی از جمله قاینات به ویژه در ایام محرم است، این هنر سینه به سینه از گذشته تا به حال به ارث رسیده و همچنان مورد توجه مردم است.

در این مراسم هر شبیه خوان نقش یكی از شخصیت ‌های عاشورا را اجرا می‌كند و با نظمی خاص اشعاری را می‌خواند، این مراسم توسط افرادی اجرا می‌شود كه از صدای خوبی برخوردارند و توانایی ارائه نمایش را دارند.

هفت منب و گرفتن حاجات

هفت منبر از آیین های سنتی زنان خراسان جنوبی در عزای سالار شهیدان برای دعوت افلاكیان هفت آسمان به مجلس عزای امام حسین (ع) است. این مراسم در غروب تاسوعا تا پیش از اذان مغرب اجرا می‌شود و بانوانی كه نذر و نیازی دارند به هفت مكان مشخص از جمله (حسینه ها، مساجد، منازل، بقاع متبركه و …) می‌روند و در آن جا برای حاجت گرفتن شمع روشن می‌كنند.
مراسم هفت منبر به شماره ۵۰۷ در فهرست میراث معنوی كشور به ثبت رسید.

«سنگ زنی» سنتی دیرینه در درخش
مردم درخش در خراسان جنوبی با برگزاری آیینی دیرینه به نام «سنگ زنی» در شب پنجم محرم به سوگواری امام حسین (ع) و یاران وفادارشان می‌پردازند. آیین سنگ‌زنی، حكایت سوگواری و عزاداری قوم بنی اسد است كه پس از واقعه روز عاشورا وقتی به كربلا می‌رسند و با پیكرهای بی‌سر و پاره پاره امام و یارانش مواجه می‌شوند به نشانه عزاداری سنگ‌هایی را بر می‌دارند و به سر و صورت خود می‌زنند.

در آیین سنگ‌زنی ۲ تكه چوب استوانه‌ای هشت سانتیمتری كه بیشتر از چوب درخت عناب یا گردو ساخته می‌شود و نخی از آن عبور كرده است، پشت دست سنگ‌زنان قرار می‌گیرد و با كوبیده شدن روی یكدیگر، صدای سنگ ایجاد می‌شود.

ریتم موزون تك ضرب و سه ضرب سنگ زدن یا همان دو تكه چوب خراطی شده آن چنان دلنشین است كه اگر برای تماشای آن ساعت‌ها وقت بگذاریم هیچ‌گاه خسته‌كننده و كسل‌كننده نیست.
روستای درخش خراسان جنوبی هشت نفر سنگ‌زن دارد كه این كار را از پدرانشان آموخته‌اند و پس از درگذشت پدر، فرزند ذكور ورثه به جای پدر در سنگ‌زنی شركت می‌كند.

این هشت نفر سنگ‌زن از میان خود، یك نفر را به‌عنوان آخوند (نوحه‌خوان) انتخاب می‌كنند، این آیین همراه با هیئت و با آهنگ نوحه، سینه‌زنی یا زنجیرزنی انجام می‌شود، مداحان نیز در آیین سنگ‌زنی نوحه خاصی می‌خوانند.

مراسم سنگ‌زنی درخش به شماره ۶۲۶ در فهرست میراث معنوی كشور به ثبت رسید.

انتهای پیام /۱۳۵