تغییر قبله مسلمانان از بیت المقدس به کعبه در نیمه شعبان؛راز معنوی روز برات

به گزارش خبرنگار خاورستان؛ در خراسان جنوبی، ماه شعبان با عنوان ماه برات شناخته می‌شود و البته بیشتر مردم روز چهاردهم شعبان را روز برات می دانند و این روز را با آداب‌ورسوم مختلفی گرامی می‌دارند.

روز برات که از آن با عنوان‌هایی از جمله چراغ برات، عید برات، شب برات و … یاد می‌شود، شامل روزهای ۱۲ تا ۱۴ نیمه شعبان است که در این روزها، مردم و به‌ویژه کسانی که به‌تازگی عزیزی را از دست داده‌اند، برای احترام به مردگان به آرامگاه‌ها و سر قبرشان می‌روند و ضمن درخواست آمرزش و زنده نگهداشتن یاد و خاطره درگذشتگان، آنان را در برکات میلاد یگانه منجی عالم بشریت حضرت مهدی (عج) شریک می‌کنند.

اما در روز ۱۴ شعبان به‌عنوان شناخته شده‌ترین روز برات، مردم بر طبق سنت باقیمانده از اجداد و گذشتگان از ساعات اولیه صبح در قالب یک حرکت خودجوش و نمادین بر سر قبور رفته و با خواندن فاتحه‌ای برای اموات طلب مغفرت و آمرزش می‌کنند و با انواع نان‌های سنتی مانند روغن جوشی، چلبکی، کماچ و حلوا و … از مردم پذیرایی می‌کنند.

ریشه دینی روز برات در تغییر قبله مسلمانان

دکتر حسین زنگویی استاد دانشگاه فرهنگیان و پژوهشگر فرهنگ عامه در خراسان جنوبی در خصوص آئین برات در گفتگو با خبرنگار خاورستان، اظهارکرد: “برات” ازجمله مراسم معنوی و ارزشمندی است که ازیک طرف ریشه درفرهنگ کهن ایران زمین دارد وازطرف دیگر یادآور برخی رویدادهای مهم دینی است.

وی افزود: ازآن جا که بسیاری از مردم تقریباً این روز را در حدِّ یک باور، یعنی یادکرد مردگان، دعا خواندن و دادن خیرات برای آمرزش اموات خلاصه می‌کنند و بعضی روشنفکرنماها، “برات” را ازمراسم عوام به شمار می‌آورند و برخی گروه‌های دیگر می‌کوشند جایگاه آن را نادیده بگیرند، اما بر اساس مستندات پژوهشی تاریخی و علمی به عمل آمده، این روز و آیین، جایگاه رفیعی در میان مسلمانان از گذشته تا امروز داشته است.

زنگویی در تبیین جایگاه این روز، گفت: در ابتدای اسلام؛ یهودیان، پیامبر و مسلمانان را سرزنش می‌کردند که او به سوی قبله ما می‌ایستد و نمازمی خواند و بر همین اساس هم پیغمبراسلام و مسلمانان ازاین تحقیر و سرزنش یهودیان دررنج بودند، اما پس از مدتی و به درخواست پیامبراسلام، خداوند قبلهٔ مسلمانان را ازبیت المقدس به کعبه تحویل داد که به قول اکثرسیره نویسان، این واقعه درنیمه شعبانی بود که هجده ماه ازهجرت گذشته بود و ازاین زمان بود که نیمهٔ شعبان برای مسلمان اهمیت دینی پیداکرد و مسلمان در شب‌های نیمهٔ شعبان با آیین‌های خاص آن را گرامی می‌داشتند تا کم کم فراگیرشد وعمومیت پیداکرد و به عنوان یک باور و آیین عمومی به شعرشاعران، آثار دانشمندان و سفرنامه های سیّاحان راه یافت.

“برات” در خراسان جنوبی

پژوهشگر فرهنگ عامه در خراسان جنوبی بیان کرد: مردم خراسان جنوبی، ماه شعبان را ماه “برات” می‌نامند و از شب دوازدهم تا شب پانزدهم، یعنی چهارشبانه روز را به یادغریبان، شهیدان، مردگان و زندگان مراسمی برپا می‌کنند.

زنگویی ادامه داد: بنا به اعتقاد شیعیان، چون ولادت امام مهدی (عج) درسده‌ی سوم هجری اتفاق افتاده، این شب، شب مهمی است اما بر اساس پژوهش‌های تاریخی، مسلمانان پیش ازاین واقعه هم آن شب را به دلیل تغییرجهت قبله از بیت المقدس به سمت کعبه، گرامی می‌داشته اند.

وی اظهارکرد: مردم براین باورند که دراین ماه، چراغ برات مردگان باید روشن باشد، یعنی لازم است که اطرافیان مرده، شب برات درخانه ی مردگان به ویژه کسی که تازه مرده، حاضرباشند وچراغ خانه اش را مانند دوران حیاتش، روشن کنند تا یادش فراموش نشود وبا قرائت قرآن، خواندن دعا و بخش کردن نذورات، خاطرات او را گرامی بدارند چون براین باورند که مرده‌ها درشب برات اجازه پیدا می‌کنند به خانه و زندگی خود بروند.

زنگویی با اشاره به رسم ” شمع براتی”، بیان کرد: در اکثرمناطق خراسان جنوبی به ویژه شهرستان بیرجند، مردم ضمن اینکه خانهٔ متوفی را برای حضور اقوام و دیگران آماده می‌سازند، عده ای هم درمحل پذیرایی از مردم، فرش چهارگوشه ای را رو به قبله پهن می کنند و آن را با پارچه سیاهی می‌پوشند و یا هم تنها شال سیاه و حاشیه دوزی شده‌ای را پهن می‌کنند و چند شمع یا شمعدانی را به جای خالی مرده روشن می‌کنند و در وسط فرش یا شال می‌گذارند تا شمع یا چراغ، به اصطلاح “جای تاریک مرده را روشن کند”، سپس درآن خانه برای طلب آمرزش مرده، به تلاوت قرآن می‌پردازند.

او افزود: در واقع مردم معتقدند که در این شب، روح مرده به خانه اش می‌آید، دورخانه می‌چرخد ورفتار وگفتار واعمال آن‌ها را نگاه می‌کند. اگرچراغ خانهٔ آن‌ها روشن وبازماندگان به یادشان باشند خوشحال می‌شوند و دعا می‌کنند، اگرخانه تاریک باشند، غمگین و اندوهناک می‌شوند و نفرین می‌کنند.

استاد دانشگاه فرهنگیان گفت: در خراسان جنوبی و به‌مناسبت ماه برات، اطرافیان مردگان، به ویژه مردگانی که اولین سالگرد مرگ آنان است، ازروزدَهم ماه برات تقریباً هرروز عصرها به قبرستان و کنارقبرمرده ها می‌روند وشب ها، بعد از نماز مغرب وعشا، درِخانه‌ی مرده را باز وبه اصطلاح” چِراغ برات” اورا روشن نگه می‌دارند تا همسایگان و خویشان بیایند و برای عفو و آمرزش و تعالی روح او فاتحه بخوانند.

برات غریبان

زنگویی بیان کرد: همچنین مردم این استان، روز دوازدهم شعبان را “برات غریبان” می‌نامند و در این روز به یادغریبان عالم و به‌خصوص کسانی که درگذشته‌ها ازجاها و مناطق دیگر به این نواحی آمده و درغربت مرده وغریب مانده‌اند، فاتحه می‌خوانند وخیرات می‌دهند، چون آن‌ها را غریب و بی کَس می‌دانند.

وی ادامه داد: درکنارقبرستان قدیمی بیرجند که به قبرستان “گبرها” مشهور است، تپه‌ای است که به قبرستان غریب‌ها شناخته می‌شده است. درنهبندان نیز تپه‌ای در کنارآسیاهای بادی به نام تپه غریبان وجود دارد، که درگذشته افراد غریب و غیربومی را در آن جا دفن می‌کرده اند.

 برات شهیدان

پژوهشگر فرهنگ عامه در خراسان جنوبی با اشاره به اینکه مردم بیرجند، روزسیزدهم شعبان را “برات شهیدان” می‌نامند و به یاد شهدای راه اسلام خیرات و نذری می‌دهند، گفت: اکثرمردم بومی که از واقعه شهدای باقریه خبردارند، دراین روز به مزارشهدای باقریّه می‌روند و با تقسیم نذورات و قرائت فاتحه برای آن شهدای عزیز، طلب رحمت و مغفرت می‌کنند. در واقع باورمردم این است که این شهدا چون از نوادگان امام باقر(ع) هستند، نباید غریب بمانند و فراموش شوند و به همین دلیل هم این مراسم هرساله به طور مردمی وغیررسمی و امروزه به صورت برنامه ریزی شده برگزارمی شود.

برات مردگان

وی تاکید کرد: اوج مراسم برات که تقریباً قریب به اتفاق مردم، همه درآ ن شرکت می‌کنند روزچهاردهم شعبان است که آن را “برات مردگان” می‌دانند. قبل ازاین روز، وابستگان مردگان درهرنقطه ای از کشور که سکونت داشته باشند خود را برای روزبرات به زادگاهشان می‌رسانند تادرکنار قبور مردگان حاضرشوند.

زنگویی افزود: خانواده‌های درگذشتگان، ازصبح به قبرستان می‌روند و برسرخاک اهل قبور به ویژه آنهایی که تازه مرده‌اند، فاتحه می‌خوانند وسپس کنارقبرمرده‌ی خود می‌ایستند تا دیگران هم بیایند و فاتحه بخوانند.

استاد دانشگاه فرهنگیان گفت: دراین روزهریک ازوابستگان مرده، به تناسب قدرت مالی واخلاص و نذرخودش، تنقّلاتی مثل خرما، نقل، شکلات و نان روغنی خاصی به نام “روغَه جوشی (روغن جوشی) ” و درسال های اخیر؛ انواع کیک وشیرینی کنارقبرمرده می‌آورند و به صورت‌های مختلف، آن‌ها را میان حاضران و وابستگان و فقیران تقسیم می‌کنند.

زنگویی تشریح کرد: مردم بر این باورند که در روز برات هرچه برای اموات دراین جا بفرستند، در آن عالم، به دست آن‌ها می‌رسد و مرده‌ها از نذوراتی که به دست آن‌ها می‌رسد، خوشحال می‌شوند و صاحب نذورات را دعا می‌کنند. همچنین اگرکسی پدرومادرش را فراموش کند و روزبرات به زیارت قبورشان نرود، “عاق بعدازمرگ” می‌شود.

وی ادامه داد: از دیگر باورهای مردم این است که دراین چند روز «مردگان آزادند و منتظرند تا منسوبین آن‌ها به دیدنشان بروند و چیزهای نذری ببرند» و اگر در این روز چیزهای بد یا کم ارزش بفرستند، مرده‌ها ناراحت می‌شوند.

او بیان کرد: عموم بازماندگان درجه اول متوفی، از اوّل تا پانزدهم ماه برات (شعبان) هر شب هنگام غروب نان روغنی می‌پزند و میان اهالی تقسیم می‌کنند تا مردم برای مرده فاتحه‌ای بخوانند.

برات زندگان

پژوهشگر فرهنگ عامه در خراسان جنوبی گفت: مردم خراسان جنوبی روزپانزدهم شعبان را به مناسبت ولادت امام زمان (ع) که زنده هستند، روز” برات زنده‌ها” می‌دانند و بر اساس همین باور هم، درمجالس مختلف حاضر می‌شوند و هرکس به تناسب امکانات مادی خود، جلساتی برگزارمی کند و به پذیرایی از حاضران می‌پردازد.

وی افزود: مردم براین باورند که هرچه دراین روز برای زنده کردن نام اهل بیت (ع) به ویژه تعجیل در فرج امام زمان (عج) هزینه کنند، ذخیرهٔ آخرت زنده‌ها خواهد شد.

زنگویی تصریح کرد:  منشأ برات امری مهم و کاملاً دینی است که کم کم و به دلیل مرور زمان و واردشدن  برخی اغراض متعصبانه، فلسفهٔ اصلی برات به فراموشی سپرده شده و متاسفانه امروزه بیشترمردم شب برات را به عنوان شب تعیین قبله‌ی مسلمانان نمی‌شناسند تا گرامی بدارند.

وی عنوان کرد: به خاطرهمین فراموشی تاریخی، دیگرمراسم احیای شب برات درکنارخانه خداوند، در محافل و مساجد مسلمانان برگزارنمی‌شود، اما شیعیان، شب برات را دست کم به عنوان شب ولادت آخرین منجی بشر واقامه کنندهٔ عدالت جهانی، گرامی می‌دارند و درآن شب و روزش برنامه‌هایی برگزارمی کنند که بسیارپسندیده است.

لزوم تجدیدنظر در نوع خیرات

پژوهشگر فرهنگ عامه در خراسان جنوبی بیان کرد: چنان که گفتیم؛ مردم خراسان روزچهاردهم شعبان را به عنوان “روزبرات” گرامی می‌دارند و به عنوان گرامیداشت یاد مردگان و طلب آمرزش برای رفتگان، مراسم مفصلی درقبرستان‌ها و منازل درگذشتگان برگزارمی کنند و دراین مراسم، نذوراتی از نوع خرما، انواع شیرینی‌ها، انواع نان‌ها و… میان مردم تقسیم می‌کنند که این نذورات نه باری از دوش فقیر برمی‌دارد و نه نفعی به بنای خیری می‌رساند.

زنگویی تصریح کرد: اگر تا چند دهه گذشته انواع  نان‌ها و روغن جوشی‌ها از مهم‌ترین اقلام نذورات روز برات به حساب می‌آمد، به آن دلیل بود که نان مهم‌ترین ودیریاب ترین کالای سبدخوراکی مردم بود و اکثر مردم برای تامین نان خانواده‌هایشان مشکل داشتند، ازاین رو مردم بهترین و مهم‌ترین داشته‌های خود، یعنی نان را برای آمرزش امواتشان نذر می‌کردند، اما امروزه به برکت دولتی شدن تقسیم آرد ونان درجامعه، نان، خرما و شکلات برای سبد تغذیهٔ خانواده‌ها، اهمیت اولویت داری ندارد.

وی تاکید کرد: بر همین اساس ضروری است که مردم ضمن تقسیم  برخی از نذورات به صورت محترمانه و رعایت نکات بهداشتی در این ایام، دست همت برآورند و نذورات خود را به  تهیهٔ اجناسی از قبیل پوشاک، نوشت افزارهای مختلف، اقلام دارویی، کمک‌های جهیزیه‌ای، تهیهٔ گوشت، برنج، کمک به مراکزخیریه از جمله مرکز نگهداری معلولان حضرت علی اکبر (ع) و…اختصاص دهند تا دردی را از دل گرفتاری بردارند و موجبات رضایت خداوند و آرامش خاطر بندگان او را فراهم آورند.

برات در سایر مناطق کشور

استاد دانشگاه فرهنگیان با اشاره به گرامیداشت ماه برات در برخی مناطق دیگر کشور نیز گفت: مردم شیعه مذهب وفارسِ گرگان هم مانند اهالی مشهد به شب نیمهٔ شعبان اهمیت داده ومراسمی دارند وآن را می‌شناسند، اما انگار شب برات برای اهالی مازندران شناخته شده نیست.

زنگویی افزود: درخطّه ی آذربایجان وشهر تبریزهم گرچه “رغایب” درشب اولین جمعه ماه رجب رایج است، اماشب برات که آن را «بارات گئجه سی» می‌خوانند، آشناست. مردم زفره ی اصفهان «شب‌های سیزده تاپانزده شعبان را» شب‌های برات می‌نامند ومراسمی برای درگذشتگان دارند. مردم کرمانشاه نیز شب جمعهٔ آخرسال را شب برات می‌گویند.

وی تاکید کرد: قطعاً اگر پژوهش‌های فراگیری دراین باره انجام شود، مشخص خواهدکرد که مراسم برات در سایر مناطق درهمین زمان واحتمالا درایام متفاوت دیگری برگزارمی‌شود، چون اعتقاد انسان به قیامت و یادکردن از مردگان امری فطری وطبیعی است.

انتهای پیام/۷