به گزارش خبرنگار پایگاه خبری تحلیلی «خاورستان»، خشکسالی‌های بی‌امان و کاهش چشمگیر بارندگی‌ها در سال‌های اخیر، شرق کشور را با بحران جدی در تأمین منابع آبی روبه‌رو کرده است. در این میان، خراسان جنوبی، سومین استان پهناور ایران که بیش از دو دهه با پدیده خشکسالی متوالی دست و پنجه نرم کرده، به‌ویژه از این معضل آسیب دیده است.

کم‌آبی جدی‌تر از همیشه

این استان که به منابع آبی زیرزمینی وابسته است، در سال‌های گذشته با کاهش بارندگی و افت شدید ذخایر آب‌های سطحی، شرایط دشواری را تجربه کرده است. در چند سال اخیر، وضعیت خشکسالی در خراسان جنوبی به بحرانی‌ترین سطح خود در پنج دهه گذشته رسیده و این امر موجب کاهش چشمگیر منابع آبی شده است، به‌گونه‌ای که درختان، باغ‌ها، چشمه‌ها، قنات‌ها و حتی خاک و بیابان نیز از آسیب‌های این پدیده در امان نمانده‌اند.

این بحران نه تنها تأمین آب شرب را در بسیاری از مناطق با چالش روبه‌رو کرده، بلکه مشکلات زیادی را برای کشاورزی و دامداری به‌وجود آورده است. در برخی از روستاها، ساکنان تنها به تانکرهای آبرسانی وابسته هستند تا آب آشامیدنی مورد نیاز خود را تأمین کنند. طبق گزارش‌ها، آبرسانی سیار به ۴۹۸ روستا در پیک فصل گرما، یکی از معضلات بزرگ این استان است که نشان‌دهنده بحران عمیق کم‌آبی است.

از ابتدای سال آبی جاری (اول مهر ۱۴۰۳) تاکنون ورودی آب به مخازن سدهای خراسان جنوبی ۴ میلیون و ۷۰۰ هزار متر مکعب بوده و ذخیره آب سدهای استان به ۱۵ میلیون و ۵۰۰ متر مکعب رسیده، اما با توجه به اینکه حدود ۸۰ درصد از ظرفیت سدهای استان خالی است، نگرانی‌ها در خصوص آینده منابع آبی همچنان باقی است و نیاز به برنامه‌ریزی دقیق‌تر برای مقابله با بحران خشکسالی و کم‌آبی بیش از پیش احساس می‌شود.

وضعیت بارندگی‌ها

طبق گزارش‌های اداره کل هواشناسی خراسان جنوبی، از ابتدای سال آبی جاری (اول مهر ۱۴۰۳) تاکنون، بارندگی در مراکز شهرستان‌های این استان به طور میانگین ۶۴.۳ میلیمتر ثبت شده است. این میزان بارش اگرچه نسبت به مدت مشابه سال گذشته رشد ۳ درصدی را نشان می‌دهد، اما در مقایسه با میانگین بلندمدت (۲۰ سال گذشته)، کاهش ۲۸ درصدی را تجربه کرده است. این کاهش بارندگی نسبت به بلندمدت، نشان‌دهنده تداوم و شدت خشکسالی در استان است و بر ضرورت توجه بیشتر به مدیریت منابع آبی تأکید می‌کند.

مدیرکل هواشناسی خراسان جنوبی در این زمینه در گفتگو با خبرنگار «خاورستان» توضیح داد: مقایسه بارندگی‌ها نسبت به سال آبی گذشته نباید باعث ایجاد امیدواری کاذب شود، زیرا بارش‌های سال آبی گذشته بیشتر در ماه‌های پایانی (اسفند، فروردین و اردیبهشت) ثبت شد که با توجه به زمان وقوع آن‌ها، مقایسه‌ای منطقی با سال آبی جاری نیست. 

جواد نخعی گفت: بررسی‌های دقیق‌تر باید بر اساس میانگین بارندگی‌های بلندمدت صورت گیرد تا تصویر واقعی‌تری از وضعیت خشکسالی در استان به دست آید.

وی ادامه داد: افزایش دما یکی دیگر از آثار عمده خشکسالی در خراسان جنوبی است. در سال زراعی گذشته (۱۴۰۲-۱۴۰۳)، میانگین دمای استان به ۲۱.۲ درجه سانتی‌گراد رسید که نسبت به سال قبل ۲.۳ درجه و نسبت به شرایط نرمال ۱.۶ درجه افزایش داشته است. این افزایش دما نه تنها بر وضعیت کشاورزی و منابع آبی تأثیر منفی گذاشته بلکه باعث افزایش نیاز به آبیاری و کاهش توان تحمل گیاهان در برابر شرایط خشکی شده است.

مدیرکل هواشناسی خراسان جنوبی بیان کرد: در حالی که برخی مناطق استان، نظیر حاجی‌آباد زیرکوه و اسدیه، بارندگی‌هایی بیشتر از میانگین بلندمدت ثبت کرده‌اند و وضعیت آبی در این مناطق بهبود نسبی یافته است، در برخی دیگر از شهرستان‌ها همچنان بارندگی‌ها کمتر از حد انتظار بوده و بحران خشکسالی شدت دارد. به عنوان مثال، شهرستان‌های طبس و بشرویه با کمترین میزان بارندگی در سال آبی جاری مواجه بوده‌اند که این امر نشان‌دهنده تفاوت‌های قابل توجه در وضعیت بارندگی‌ها در مناطق مختلف استان است.

خشکسالی همچنان تهدید جدی

نخعی افزود: پیش‌بینی‌های فصلی برای ادامه سال آبی جاری، نشان می‌دهند که بارش‌ها در استان به تدریج به شرایط نرمال نزدیک خواهند شد، با این حال دمای هوا در بیشتر نقاط استان پیش‌بینی می‌شود که نیم تا یک درجه سلسیوس نسبت به نرمال افزایش یابد. این وضعیت به معنای ادامه چالش‌های مربوط به خشکسالی و کمبود منابع آبی در آینده نزدیک است و بنابراین مدیریت منابع آبی به ویژه در بخش کشاورزی، همچنان باید در دستور کار مسئولان قرار گیرد.

به گفته وی؛ در مجموع، اگرچه بارندگی‌های سال جاری در برخی مناطق استان نسبت به سال گذشته رشد داشته است، اما به طور کلی خشکسالی همچنان به عنوان یک تهدید جدی برای خراسان جنوبی باقی مانده و نیاز به اقدامات بلندمدت و برنامه‌ریزی دقیق برای مدیریت منابع آبی و کشاورزی در این استان بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود.

اقدامات در دست اقدام برای مقابله با بحران

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی نیز در گفتگو با خبرنگار «خاورستان» با اشاره به بحران کم‌آبی در استان، اعلام کرد: در قالب برنامه سازگاری با کم‌آبی، هدف صرفه‌جویی ۱۷۵ میلیون مترمکعب آب تا پایان سال گذشته تعیین شده است. تا پایان نیمه اول سال ۱۴۰۳، میزان صرفه‌جویی در استان به ۸۳ میلیون و ۶۶۱ هزار مترمکعب رسیده که معادل ۴۷.۵۶ درصد از هدف نهایی است.

عباس سارانی با اشاره به تصویب سند سازگاری با کم‌آبی استان در دوازدهمین جلسه کارگروه ملی این برنامه در سال ۱۳۹۸، توضیح داد: این برنامه در دو فاز برای صرفه‌جویی از منابع آب زیرزمینی طراحی شده است. در فاز نخست، هدف صرفه‌جویی ۱۷۵.۹ میلیون مترمکعب از منابع آب زیرزمینی استان مشخص شده که دستگاه‌های مربوطه موظف به تحقق این هدف هستند.

وی با بیان اینکه بخش کشاورزی استان سالانه ۵۶۰ میلیون مترمکعب آب مصرف می‌کند، افزود: بر اساس برنامه پنج‌ساله سازگاری با کم‌آبی، باید مصرف آب در بخش کشاورزی استان به ۳۶۰ میلیون مترمکعب کاهش یابد.

۲۶ دشت در وضعیت بحرانی و ممنوعه 

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی به کاهش ۲۴ درصدی آب‌دهی چاه‌ها در استان اشاره کرد و گفت: این استان دارای ۳۵ محدوده مطالعاتی است که از این تعداد، ۲۶ محدوده معادل ۷۴ درصد دشت‌ها به عنوان مناطق ممنوعه بحرانی شناخته شده‌اند.

سارانی یادآور شد: استان خراسان جنوبی به دلیل شرایط جغرافیایی و اقلیمی، بیش از ۹۵ درصد از آب خود را از منابع زیرزمینی تأمین می‌کند، در حالی که این میزان در سطح کشور ۵۵ درصد است.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی بیان کرد: میزان مصرف آب در استان در حال حاضر بسیار بالاتر از ظرفیت‌های آبی قابل برنامه‌ریزی است. به طور خاص، برداشت آب از چاه‌های کشاورزی استان ۱۶۲ درصد بیشتر از آب قابل برنامه‌ریزی مصوب وزارت نیرو است. این وضعیت نه تنها بر منابع آبی تأثیر منفی می‌گذارد، بلکه می‌تواند موجب بروز مشکلات شدیدتر زیست‌محیطی و اجتماعی شود.

وی همچنین به کاهش بارش‌ها و روان‌آب‌ها در استان اشاره کرد و توضیح داد: در ۲۰ سال گذشته، حجم روان‌آب‌ها در دو ایستگاه هیدرومتری استان بیش از ۵۰ درصد کاهش یافته است. این کاهش بارش‌ها موجب کاهش قابل توجه آب تجدیدپذیر و افت سطح آب در قنات‌ها، چشمه‌ها، چاه‌ها و سدها شده است.

سدهای خالی از آب 

سارانی در ادامه به وضعیت سدهای استان اشاره کرد و گفت: در حال حاضر هشت سد مخزنی در استان با ظرفیت کل ۷۵ میلیون مترمکعب آب وجود دارد که به دلیل کاهش بارندگی‌ها، تنها ۱۵ میلیون و ۵۰۰ هزار مترمکعب از ظرفیت این سدها پر است.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی افزود: ۸۰ درصد از ظرفیت سدهای استان خالی است و کسری مخزن بیشتر به سدهای بشرویه، دستگردان، سرایان، بیرجند، مختاران، شاهرخت، طبس شرقی و خضری مربوط می‌شود.

وی در بخش دیگری از سخنان خود از نصب کنتورهای هوشمند بر روی چاه‌های کشاورزی، صنعتی و شرب استان در راستای طرح سازگاری با کم‌آبی خبر داد و گفت: تاکنون از مجموع ۲ هزار و ۶۹ چاه کشاورزی، ۹۸ درصد به کنتورهای هوشمند مجهز شده‌اند. همچنین از ۴۷۳ چاه صنعتی و خدماتی، ۸۵ درصد و از ۳۲۸ چاه شرب، ۶۳ درصد به کنتور هوشمند مجهز شده است.

سارانی در پایان بر لزوم تسریع در اجرای برنامه‌های سازگاری با کم‌آبی تاکید کرد و هشدار داد: بی‌توجهی به این برنامه‌ها می‌تواند منجر به افت بیشتر آب‌دهی چاه‌ها، افزایش مشکلات تأمین آب شرب و کشاورزی و در نهایت نارضایتی‌های اجتماعی و مهاجرت‌ها در استان شود.

آبرسانی سیار به ۴۹۸  روستا در پیک گرما

مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان خراسان جنوبی نیز در گفتگو با خبرنگار «خاورستان» گفت: از مجموع هزار و ۷۷۸ روستای استان، ۵۶۶ روستا بالای ۲۰ خانوار تاسیسات آبرسانی پایدار و ۲۳۹ روستای بالای ۲۰ خانوار تاسیسات آبرسانی ناپایدار و همچنین ۱۱۱ روستا فاقد تاسیسات آبرسانی هستند.

مهدی دوستی بیان کرد: در مجموع ۳۹۰ روستای استان آبرسانی سیار می‌شوند که در پیک گرما این تعداد به ۴۹۸ روستا افزایش می‌یابد.

توزیع سهم آب روستاها بر اساس جمعیت

وی ادامه داد: در راستای پیشگیری از تنش آبی در سال جاری، همکاری نزدیک با دهیاران و بخشداران در نظر گرفته شده است تا میزان آب روستاها بر اساس جمعیت واقعی تنظیم و ۱۴۰ لیتر به ازای هر نفر در روز تأمین شود.

مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان خراسان جنوبی بر لزوم کنترل مصارف غیرمجاز در روستاها و حفظ حقوق مشترکان واقعی آب تأکید کرد و افزود: همکاری شوراهای روستا، دهیاران و بخشداران برای جلوگیری از هدررفت آب ضروری است.

دوستی در ادامه متذکر شد: با توجه به کاهش ۲۷ درصدی بارندگی‌ها نسبت به مدت زمان طولانی در استان، مدیریت مصرف آب در تمام بخش‌ها از جمله خانگی، تجاری و اداری باید در اولویت قرار گیرد.

صرفه‌جویی ۲۰ درصدی مانع از بروز تنش آبی

مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب خراسان جنوبی با اشاره به اینکه با صرفه‌جویی ۲۰ درصدی می‌توان از بروز تنش آبی در تابستان جلوگیری کرد، افزود: مردم ضمن مدیریت مصرف آب به‌ صورت جدی از استفاده آب شرب برای دام و فضای سبز خودداری کنند.

وی همچنین به هدررفت ۲۸ درصدی آب در شبکه‌های توزیع اشاره کرد و ادامه داد: در شهرهای بیرجند، طبس، قاین و نهبندان با تنش جدی آبی مواجه هستند.

دوستی در خصوص مشکلات تأمین آب در شهر بیرجند توضیح داد: تولید آب روزانه در این شهر ۶۹ هزار مترمکعب است، در حالی که در دوره‌های پیک مصرف این رقم به ۱۱۰ هزار مترمکعب می‌رسد، که این اختلاف می‌تواند در تابستان‌های آینده منجر به بحران آب در این شهر شود.

مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان خراسان جنوبی در ادامه گفت: پروژه‌هایی از جمله احداث مخازن ۲ هزار مترمکعبی و تجهیز چاه‌های جدید در مرکز استان در حال اجراست.

به گفته وی؛ همچنین پروژه‌های بهسازی و توسعه خطوط انتقال آب برای کاهش هدررفت آب در برخی روستاها و شهرها در دست اقدام است.

و اما...

خشکسالی و خالی بودن سدهای کشور به ویژه استان خراسان جنوبی از آب قصه تازه‌ای نیست و در شرایطی که افزایش چند برابری بارندگی‌ها نیز نتوانسته مرهمی بر این زخم قدیمی بگذارد، مدیریت مصرف و همیاری همگانی برای نجات آب، می‌تواند نسخه‌ای شفابخش باشد. 

انتهای گزارش/10